Құқықтық қабілеттілік дегеніміз - адамның өзінің іс-әрекетімен азаматтық құқықтарды алу және жүзеге асыру, өзіне міндеттемелер тудыру - оларды орындау және бұл үшін толық жауапкершілікті алу қабілеті деп түсіну керек. Сайып келгенде, белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуына немесе тоқтатылуына әкеп соқтыратын әрекеттерді жасау мүмкіндігі азаматтың жасына және оның денсаулығының жағдайына байланысты. Сондықтан жеке азаматтардың әрекет қабілеттілігі бірдей болмауы мүмкін.
Нұсқаулық
1-қадам
Әр түрлі факторларға байланысты құқық қабілеттілігі толық әрекет қабілеттілігі, 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі және 6 мен 14 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі болып бөлінеді. Сондай-ақ, заңда белгіленген негіздер бойынша азамат әрекетке қабілетсіз немесе әрекеті шектеулі деп танылуы мүмкін. Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі заңмен рұқсат етілген кез-келген мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды жүзеге асырудан, яғни оның әрекет қабілеттілігін толық көлемде жүзеге асырудан тұрады.
2-қадам
Азаматтық кодекске сәйкес әрекет қабілеттілігі азамат 18 жасқа толған кезде толық пайда болады. Алайда, кейбір жағдайларда толық әрекет қабілеттілігі көпшілік пайда болғанға дейін де пайда болуы мүмкін. Заң некеге 18 жасқа дейін, яғни азамат некеге тұрған сәттен бастап толық әрекет қабілеттілікке ие болғанға дейін рұқсат етеді. Адамды толық қабілетті деп танудың тағы бір негізі - эмансипация, яғни 16 жасқа толған кәмелетке толмаған адамды қорғаншылық және қамқоршылық органының шешімі бойынша ата-анасының келісімімен немесе сот шешімі бойынша толық қабілетті деп жариялау.
3-қадам
14 пен 18 жас аралығындағы жасөспірімдер мәмілелерді өздері жасауға құқылы, бірақ олардың ата-аналарының, асырап алушыларының немесе қамқоршыларының жазбаша келісімімен ғана. Әйтпесе, азаматтық кодекске сәйкес мұндай мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін. Әрине, заң жасөспірімнің бірқатар тәуелсіз транзакциялар жасау мүмкіндігін анықтайды. Оларға шағын тұрмыстық мәмілелер, олардың кірістерін немесе стипендияларын жою, несиелік мекемелерге жарналар енгізу және оларды толық басқару бойынша операциялар жатады.
4-қадам
Жартылай қабілетті деп кәмелеттік жасқа толмаған, өз іс-әрекетімен азаматтық құқықтардың барлығына емес, тек белгілі бір ауқымына ие бола алатын азаматтарды атайды. 14 жасқа толмаған кәмелетке толмағандар үшін олардың атынан тек ата-аналары немесе қамқоршылары мәміле жасай алады. Бірақ 6 мен 14 жас аралығындағы кәмелетке толмаған балалар шағын тұрмыстық мәмілелер жасауға құқылы; жеңілдіктер (сыйлық) алуға негізделетін операциялар; сондай-ақ заңды өкілдер рұқсат еткен ақша қаражаттарын жою жөніндегі операциялар.
5-қадам
Азаматтардың әрекетке қабілеттілігін шектеуге сот шешімімен және тікелей заңда көзделген жағдайларда ғана жол беріледі. Мұндай шараларды жүзеге асырудың себебі алкогольдік ішімдіктерді немесе есірткіні теріс пайдалану болуы мүмкін. Егер сот соған қарамастан азаматтың әрекет қабілетін шектеу туралы шешім қабылдаса, онда қамқоршылық міндетті түрде оның үстінен белгіленеді. Осы кезден бастап ол сенімгердің келісімімен ғана мәмілелер жасай алады, мүлікке билік ете алады және зейнетақы алады, әйтпесе бұл мәміле жарамсыз болуы мүмкін. Азаматтар соттың шешімімен ғана қабілетсіз деп танылады және тек психикалық ауытқушылыққа байланысты адам өзінің іс-әрекетінің мәнін түсініп, оларды басқара алмаса ғана.
